Onderstaande tekst is verschenen in de catalogus ‘Jannie Benthem Paintings”. De catalogus is hier te bekijken en te bestellen
Tussen geruststellend en onheilspellend
Inleiding op de schilderijen van Jannie Benthem door Iris Dik*.
Ruimte en ruimtelijkheid. Opbouw en verval. Angst en kwetsbaarheid en de schoonheid daarvan.
Dat is in een notendop waar het in het oeuvre van Jannie Benthem (1964) zo’n twintig jaar lang om draait. Zij woont en werkt in Nijmegen en is vooral bekend als beeldhouwer. Haar beelden van keramiek, gips en cement, haar videowerken en installaties worden getoond op bijzondere locaties en buiten in de natuur.Meer voor zichzelf, en ter afwisseling van grote projecten, werkte ze al die tijd ook aan schilderijen op papier en doek. Dynamischer en directer dan bij haar beelden kon ze zich daarin fysiek en mentaal uitleven. Haar onbewuste de vrije loop laten, zoals de surrealisten deden. Om later te bekijken wat zich daarin zoal schuilhield. Zoals in de serie Kindertijd. De motieven van jeugdfoto’s – van haarzelf, van haar man, en later van hun dochter – kleurde ze letterlijk in met haar eigen emoties in een fysiek proces van verf opbrengen en weer afspoelen. Van uitpoetsen en opnieuw aanbrengen, net zo lang tot de materialen van verf en dragers mee gingen spreken. Tot het plaatje van weleer een doorleefde aanwezigheid in het hier en nu geworden was.
Wanneer ze in haar studio eens een tipje van de sluier van haar schilderijen oplichtte, ontdekte ze tot haar verrassing hoe hevig bezoekers reageerden. Ze projecteerden hun eigen specifieke herinneringen en gevoelens op de schilderijen. Ze wilden ze hebben, kopen, exposeren.
De sfeer in de serie Kindertijd de hoofdserie in deze publicatie – is ‘tussen geruststellend en onheilspellend’. De kinderen gaan op in hun eigen spel, geïsoleerd van hun omgeving. De concentratie en de haast leeftijdloze expressie van de kinderen, maakt dat je je makkelijk tot hun binnenwereld verhoudt. Tegelijk blijven ze ongrijpbaar, alsof ze aan zichzelf genoeg hebben. Ze zijn het schattige stadium van de jeugdfoto voorbij. Is het toeval dat Benthem vrijwel alle kleding signaalrood schilderde? Rood als de kleur van passie en liefde, maar ook -denk bijvoorbeeld aan de jasjes van Roodkapje of van het meisje in de thriller Don’t Look Now – van dreigend gevaar.
Ook in de series Abstract Landschap en Zelfportret die je als opmaat zou kunnen beschouwen tot het recente werk – is deze tweespalt voelbaar: de grimassen van de vrouw op de zelfportretten zijn ergens blijven hangen tussen lijden en lachen in. De landschappen doen denken aan spannende sprookjeswouden of aan ons innerlijk landschap vol kluwens van gedachtenspinsels. Maar in de verte gloort warm helder licht.
Zoals al gezegd in een inleiding voor de eerdere publicatie ‘Jannie Benthem. Sculptures’, zijn de verschijningsvormen van haar werk zeer divers. Van beelden tot installaties, van foto tot film en schilderij. Maar qua werkwijze en thematiek vinden we in elk werk eenzelfde maker terug. Benthem laveert vaak tussen tegenstellingen, wat een spanning oproept bij de kijker: lieflijkheid en angst, creatie en afbraak, donker en licht.
Ook tussen de schilderijen en beelden zijn verwantschappen aan te wijzen. De serie Abstract landschap maakte zij naar aanleiding van een reis door de Rocky Mountains in de VS. Woeste landschappen – die zij later onder meer in Shetland vond – bleven haar voor al haar werk onuitputtelijk inspireren. Donker en licht in strijd. Of in balans, zoals in haar serie lichtsculpturen. Thuis in haar atelier riep ze de landschappen opnieuw op in haar verbeelding. Wat resulteerde in directe, emotionele uitbarstingen van verf, kleur en lijn in de schilderijen: grot- en rotsachtige vormsels met donkere spelonken en openingen naar het licht. Organisch als de natuur zelf. Indrukwekkend maar verontrustend. De landschappen maken voelbaar hoe overweldigend de natuur is, en hoe nietig de mens. Ze raken aan de existentiële angst tegenover natuur én tegenover de duistere ondoordringbare jungle van onze innerlijke natuur, zoals beschreven in de literaire klassieker ‘Heart of Darkness’ van Joseph Conrad.
Dat brengt ons bij de tweede serie in de publicatie: de zelfportretten. Op de voorkant van dit boek is een dromerig, mijmerend zelfportret geplaatst. En als openingsbeeld van de serie, op pagina 11 heeft de kunstenaar zichzelf afgebeeld als een clowntje dat in beslag genomen lijkt door een binnenpretje. Reflectie en relativering, twee eigenschappen die elke kunstenaar en ieder mens goed kan gebruiken. Tot zover niets aan de hand. Maar dan de drie zelfportretten met wijd open mond en ontbloot gebit: lacht zij of schreeuwt zij? Kijkers zullen onwillekeurig de ikonische serie ‘De Schreeuw’ van de schilder Edvard Munch uit 1893 voor ogen krijgen. Zelf verklaarde hij dat schilderij vanuit de angst die hem tijdens een wandeling op een fjord beving, waar hij de oerschreeuw van de natuur leek te horen. Een ontwrichtende ervaring die hij niet anders wist te pareren dan met een eigen oerschreeuw terug.
Benthem heeft duidelijk naar geschilderde schreeuwen gekeken, ook naar die van schilder Francis Bacon. Met hem deelt ze het wilde, onbewust te lijf gaan van het materiaal als om zich te bevrijden van haar demonen. Waarna pas de fase van stilering volgt. ‘Art is a Guarantee of Sanity’, een gevleugelde uitspraak van de Amerikaanse kunstenaar Louise Bourgeois zou ook het motto van Benthem kunnen zijn. In de publicatie ‘Sculptures’ werd al een verband gelegd tussen Benthem en Bourgeois in het oproepen en bezweren van jeugdherinneringen in ruimtelijke installaties.
Tot slot terug naar de serie Kindertijd. De felle kleuren, met veel blauw en rood roepen herinneringen op aan de Technicolor foto’s uit familie albums uit de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. Maar ook aan de lieflijke heldere schilderijen van Isaac Israels eind 19e eeuw. Strandmotief, spelende kinderen, figuren in badkleding die op de kijker af lijken te lopen, het licht en de kleuren lijken door zijn schilderijen geïnspireerd. Maar waar impressionist Israels zijn tafereel snel, licht en luchtig aantipt, werkt Benthem er op door. Ze brengt ons in contact met de kwetsbaarheid en fundamentele eenzaamheid van de figuren. Met het ongewisse dat, vrij naar het gedicht van Adriaan Morriën voor in de bundel, achter ieder moment en achter elke straathoek te vinden is.
Zul je voorzichtig zijn?
*Iris Dik (Amsterdam, 1964) is kunsthistorica. en o.a. werkzaam als (urban)curator, schrijver/redacteur en kunstadviseur. (www.irisdik.nl)
Bovenstaande tekst is verschenen in de catalogus ‘Jannie Benthem Paintings” .
(De catalogus is hier te bekijken en te bestellen)
.